مکتب شناسی قالی کرمان

در این مقاله سعی داریم به بررسی این هفت مورد بپردازیم ,که اینها در واقع مهم ترین ویژگی های طراحی قالی کرمان هستند : 

۱.ترکیب های رایج در قالی کرمان

۲.انواع گردش های مرسوم در قالی کرمان

۳.تعداد و نوع شاخه های فرعی

۴.انواع گل ها و روش طراحی آن 

۵.اسلیمی ها 

۶.قاعده همنشینی در برابر تداخل 

۷.حاشیه سازی 

مقدمه

    همیشه چه در طراحی و چه در سبک شناسی فرش دستباف سعی می کنیم از کل به جزء شروع کنیم . یعنی اول مهم ترین ترکیب های رایج در مکتب طراحی قالی کرمان را بررسی می کنیم  ؛ و بعد از آن وارد بررسی انواع گردش های مرسوم خواهیم شد , در مرحله ی بعد نحوه به کارگیری آنها , در ترکیب بندی و چگونگی قرار گرفتن شاخه های فرعی روی این گردش ها را مورد مطالعه قرار می دهیم. در قدم بعدی از مکتب شناسی قالی کرمان مقداری وارد جزئیات می شویم ، انواع گل هایی را بررسی می کنیم که در طراحی قالی کرمان مرسوم است( گل های درشت و گل های ریز (که بیشتر شامل خوشه های گل می شود) و روش طراحی آنها) بعد از آن وارد بررسی اسلیمی ها:« اعم از فرم ، تزئینات و در نهایت روش کاربرد آنها در طراحی قالی کرمان می شویم »؛ بعد از این ۵ مورد می رسیم به یکی از مهم ترین ویژگی های طراحی قالی کرمان که تحت عنوان “قاعده ی همنشینی” مطرح میشود, و  احتمالا این موضوعی است که کمتر در مورد آن شنیدید, اما شامل نکات بسیار مهمی  دررابطه با روش شناسایی طراحی قالی کرمان است؛ و در نهایت چگونگی نسبت های حاشیه ها و طراحی آنها را مورد مطالعه و بررسی قرار می دهیم ؛ و تنها بعد از بررسی تمامی موارد ذکر شده می توانیم به شناخت کلی در مورد قالی های کرمان دست پیدا کرده و حتی نمونه های شاخص آن را به سادگی از نمونه های مشابه در شهرهای دیگر تشخیص دهیم. 

۱. انواع ترکیب های رایج در قالی کرمان

     در کرمان ,انواع ترکیب بندی های مرسوم  قالی های شهری ایران ,کاربرد داشته و از هر کدام آنها با خلاقیت و نوآوری ای که طراحان کرمانی به خرج داده بودند انواع بسیاری به وجود آمده, که به بررسی مهم ترین آنها می پردازیم : اولین و پرکاربردترین طرح در کرمان هم مانند دیگر شهرها , طرح لچک ترنج می باشد. 

لچک ترنج در طراحی قالی کرمان:

شامل  یک قاب میانی در مرکز طرح که اصطلاحا به آن ترنج می گویند و می تواند هر فرمی داشته باشد (دایره ، بیضی ، لوزی و یا هر فرم هندسی دیگر) و در چهار گوشه ی آن  چهار فرم یا قاب مثلثی شکل قرار می گیرد که به اینها لچک می گوییم ، هر طرحی که ساختار کلی آن به این شکل بود لچک ترنج میشود . لچک ترنج ها شامل انواع مختلف هستند که در یک تقسیم بندی کلی آنها را به دو دسته ۱.کف ساده ۲.کف پرکار تقسیم بندی می کنند ؛ کف ساده همانطور که از اسمش معلوم است یعنی فرشی که در زمینه هیچ نقشی نداریم و فقط یک زمینه ساده دیده می شود یعنی در مرکز فرش فقط یک ترنج قرار می گیرد و در ۴ گوشه فرش لچک ها قرار میگیرند و توی فاصله ی اینها هیچ نقشی را نمی بینیم ولی لچک ترنج های کف پر زیر گونه های مختلف دارند ولی مهم ترین آنها شامل ۱.دسته گلی ۲.خوشه ای ۳.شاه عباسی

محرابی ها در قالی کرمان:

بعد از آن طرح محرابی است که نوعی مهم با تنوع خیلی زیاد در قالی کرمان می باشد. و از آن می توانیم به انواع محرابی های ۱.درختی ۲.تصویری (به میزان کمتر مرسوم است)۳.ترنجدار و ۴.دسته گلی

نمونه های دیگری هم است منتها از آنجایی که خیلی استثنایی هستند به آنها نمی پردازیم.

افشان ها در طراحی قالی کرمان:

ترکیب سومی که میخواهیم از آن نام ببریم  خیلی در قالی های کرمان مرسوم بوده اما امروزه کمتر به آن پرداخته می شود ,در حالی که اواخر دوره ی قاجار و به خصوص پهلوی اول طرفداران زیادی داشته, و از آنجایی که شامل نمونه های صادراتی میشده اقبال زیادی در این نوع طرح وجود داشته است.این ترکیب پرطرفدار افشان است.
انواع افشان در یک نگاه کلی شامل :افشان های ۱.سراسری ۲.یک دوم ۳.یک چهارم است
که این دسته بندی در واقع بر اساس نوع تقارن شکل گرفته ,بعد از اینکه نوع تقارن مشخص شد از نظر نوع نقوشی که توی قالی استفاده شده در قالب های :۱.افشان ساده  و ۲.افشان غیر ساده تقسیم بندی کرد.

افشان ساده:

یعنی افشانی که کل زمینه ی فرش با استفاده از گردش ها و نقوش پر شده , بدون اینکه از قاب یا ترنج یا هر فرم کلی دیگری به عنوان فرم کمکی توی زمینه استفاده شده باشد.

افشان غیر ساده:

برعکس افشان ساده است, یعنی آن دسته از افشان هایی که علاوه بر گردش های گل و برگ در زمینه از یک فرم دیگر مثل ترنج یا چند قاب توی زمینه استفاده شده باشد حتی گاهی فقط لچک داشته باشد و بقیه زمینه به شکل افشان ساده با گردش های گل و برگ ختایی پر شده باشد.

طرح های واگیره ای در طراحی قالی کرمان:

و مورد چهارم طرح های واگیره ای هستند ،طرح های واگیره ای از نظر تیپ شناسی جز طرح های ساده هستند و شناسایی آنها به راحتی صورت میگیرد.

حال این سوال پیش می آید که واگیره به چه معناست: واگیره یعنی یک جزء تکرار شونده ,وقتی  ما به یک فرش با طرح واگیره نگاه می کنیم در می یابیم که در واقع یک نقش مایه ی تکرار شونده است. این طرح های واگیره ای انواع مختلفی دارند:

۱.آیینه ای ۲.جا به جایی ۳.سر هم سوار

این سه ,گونه های اصلی طرح های واگیره ای هستند که میتوانند باهم تلفیق هم شوند به طور مثال یک طرح واگیره ای را به شکلی طراحی کنیم که در آن واحد شامل دو نوع از آنها باشد مثلا هم می تواند جا به جایی باشد هم سر هم سوار باشد. از لحاظ تقارن ,هم می تواند یک فرم هندسی مرز دار باشد و هم به شکلی طراحی شود که به سادگی و در نگاه اول نتوانیم واگیره ها را تشخیص دهیم.

در ادامه با ذکر نمونه های تصویری رایج در کرمان از ابتدا شروع به بررسی قالی ها با ترکیب بندی های گفته شده میکنیم:

لچک ترنج کف پر بندی:

فرش هایی که کف پر هستند اگر با یک بند در زمینه پر شده باشند اسمش را میگذاریم طرح لچک ترنج بندی ,یعنی در اینجا اگر دقت کنید توی زمینه یک بند ختایی است ,که در کل فضا حرکت می کند و با استفاده از خوشه ها و گل هایی که روی این بند قرار میگیرند, زمینه ی فرش میشود. 

 

 

   یکی از معروف ترین و شاخص ترین گونه های لچک ترنج بندی در کرمان ، لچک ترنج بندی خوشه ای هست ؛ خوشه ای یعنی چه ؟؟ یعنی گونه ای از لچک ترنج که زمینه ی طرح با استفاده از خوشه های گل ریز پر شده باشد . ( تصویر زیر) اینجا دیتیلی از زمینه همین فرش را میبینیم که واضح تر است ،در فضای سرمه ای رنگ زمینه یک سری گردش ها را میبینیم که روی این گردش ها خوشه ها گل ریز کار شده( اگر شما لچک ترنجی دیدید که زمینه ی آن به این شکل کار شده بود آن طرح لچک ترنج بندی خوشه ای است؛ حال چرا بند؟؟ چون همه ی این عناصری که در موردش صحبت کردیم روی یک بند یا گردش قرار گرفتند که به این دلیل به آنها بندی می گوییم.

در اینجا باز همان نوع لچک ترنج را میبینیم که اینجا هم یک چهارم همین طرح را میتوانید در سمت راست تصویر با وضوح بیشتر ببینید ؛ اگر دقت کنید زمینه به همان شیوه قبل منتها خیلی خلوت تر و ساده تر کار شده , مجموعا چند بند را داریم که روی آنها با استفاده از خوشه های گل ریز پر شده است. تفاوتی که نوع گردش و بند ها در این نمونه با نمونه ی قبلی دارند این است که اینجا بیشتر از شاخه های رقصان استفاده شده و خبری از گردش های اسپیرال مثل نمونه ی قبل نیست.

این مورد که تا حدود ۲۰-۳۰ سال پیش در کرمان خیلی مرسوم بوده اما در حال حاضر می توانیم بگوییم از رونق افتاده ,لچک ترنج های کف پر شاه عباسی است. مثل این نمونه که در تصویر بالا میبینید ؛در زمینه و فضای میانی لچک و ترنج که اینجا با رنگ سرمه ای مشخص است, گردش های اسپیرال توی زمینه حرکت کردند و روی آنها با استفاده از گل های شاه عباسی به عنوان مهم ترین گل ها پر می شده ,که اینجا دیتیل یک چهارم را می توانید ببینید و به وضوح گل های عباسی درشتی که کل زمینه را پر کردند ؛ منتها هنوز رد پای شیوه ی کرمان را می شود دید ، یعنی فضای میانی گل های شاه عباسی با گل های ریز تر پر شده و علاوه بر گل ها از غنچه ها و برگ ها هم برای فضاسازی استفاده شده ؛ این تیپ از لچک ترنج های کرمان شباهت زیادی دارد به آنچه که امروزه در کاشان یا اصفهان کار می شود . چیزی که آن را شاخص می کند و شما راحت تر می توانید تفاوتش را از نمونه های مشابه کاشان یا اصفهان تشخیص دهید : ۱.نوع تزئیناتی است که توی این گل ها کار می شود و ۲.رنگ بندی ،براساس این دو عامل احتمال اینکه بتوانیم تشخیص دهیم این نمونه مال کدام یکی از این شهر ها است بیشتر می شود. البته آنقدر ها هم کار ساده ای نیست و نیاز به تجربه دارد که با دیدن کارهای زیاد تشخیص این نمونه ها از هم آسان تر می شود.

در اینجا نمونه ی دیگر از همان طرح ها از نوع لچک ترنج بندی شاه عباسی کرمان را میبینیم و تفاوتی که این نمونه با نمونه ی قبل دارد این است که علاوه بر ختایی از اسلیمی هم در آن استفاده شده است. 

نکته : یکی از ویژگی های طراحی قالی کرمان این است که گاهی از یک بند هم به عنوان بند اسلیمی و هم به عنوان بند ختایی استفاده می شود. 

    یک گونه ی خیلی مهم لچک ترنج در کرمان لچک ترنج دسته گلی است که اینجا نمونه شاخص آن را مشاهده میکنید. در زمینه ی این فرش به جای استفاده از گردش های حلزونی یا شاخه های رقصان که کل زمینه را پر می کنند ,از دسته گل های معلق پراکنده استفاده می شود ،اینجا دسته گل هایی را می بینید که به شکل انفرادی در زمینه قرار گرفتند و ارتباطی با یکدیگر ندارند ،بین دسته گل ها فاصله وجود دارد و در کرمان اصطلاحا به آنها لچک ترنج های دسته گلی می گوییم. 

در این نمونه ها به خصوص دسته گلی ها و نمونه های کف ساده برای اینکه فضای خالی خیلی به چشم نیاید در محیط پیرامونی لچک و ترنج یعنی بلافاصله پشت آنها یک سری دسته گل کار می شود ،که دو علت دارد: ۱.فرم بیرونی لچک و ترنج از سادگی در بیاید ۲.فضای ساده زمینه را مقداری پوشش دهد. 

یکی دیگر از طرح های خیلی شاخص و معروف کرمان لچک ترنج های کف ساده هستند که در اینجا یک نمونه را می بینید ، همانطور که گفتیم کف ساده به طرحی می گویند که در زمینه ی آن هیچ نقشی نباشد. 

نکته: در این نوع لچک ترنج های کف ساده ، اگر شما به حاشیه و پشت حاشیه دقت کنید مرزی مشخص را به عنوان لچک نمی توانید در نظر بگیرید یعنی نمی توان گفت که اینجا جزء لچک حساب می شود یا جزء حاشیه. این گونه از لچک ترنج هایی که حاشیه و لچک در همدیگر ادغام شدند و مرز مشخصی ندارند را اصطلاحا لچک گردان می گوییم.لچک گردان لزوما در لچک ترنج های کف ساده نیست و می تواند در یک طرح پیچیده تر هم باشد مثل لچک ترنج کف پر.اینجا هم مانند همان موردی که در تصویر قبل اشاره کردیم استفاده از دسته گل ها در محیط پیرامونی لچک و ترنج گاه به شکل متقارن و گاه به شکل نامتقارن مثل دسته گل هایی که توی فضای میانی محورهای تقارن کار شده . 

     یک نمونه ی لچک ترنج دیگر از همان نمونه لچک ترنج کف ساده ، ببینید اینجا یک تفاوت عمده دارد با نمونه ی قبل ]این هم نمونه ی لچک ترنج کف ساده است منتها با این تفاوت که اینجا دیگر از لچک گردان استفاده نشده یعنی ما حاشیه را به وضوح می بینیم که به شکل مستقل دیده می شود و لچک در گوشه ی فضای زمینه قرار گرفته ولی همچنان از همان دسته گل ها برای زیبایی و هم برای پر کردن بیشتر زمینه استفاده شده است.

محرابی : طرح های محرابی هم توی کرمان جزء طرح های خیلی مهم محسوب می شوند ,که معمولا در قالب محرابی درختی آنها را میبینیم ؛ طرح محرابی : هر طرحی که در زمینه آن دو فرم مثلثی لچک مانند در بالا باشد محرابی نام دارد(فارغ از طرح زمینه) هر چیزی که در زمینه ی فرش باشد در نام گذاری اصلی تغییری ایجاد نمی کند. 

در تصویر این فرش  از آنجایی که ما یک درخت بزرگ را در زمینه میبینیم به آن محرابی درختی می گوییم ؛ محرابی ها می توانند در قالب یک دوم کار شوند که معمولا هم به همین صورت است. (بیشتر طرح های محرابی چه در کرمان و چه در سایر مناطق معمولا یک دوم کار می شوند اما در بین آنها به ندرت می توان طرح های سراسری هم مشاهده کرد.)که در اینجا یک نمونه محرابی یک دوم درختی را مشاهده میکنید.

محرابی تصویری ، همانطور که گفتم این نمونه ها ،خیلی نمونه های مرسومی نبوده ,ولی به هر حال بافته می شده که در حاشیه هم از کتیبه استفاده شده است.

محرابی ترنجدار ، در این فرش میتوان به وضوح ترنج را در فضای میانی محراب که در اینجا با یک فرم کله قندی کار شده دید ,و پایین آن هم  دو سرو و یک گلدان قرار دارد.

در نهایت آخرین نمونه محرابی که در کرمان مرسوم بوده محرابی بندی دسته گلی است باز مثل لچک ترنج به این دلیل می گوییم بندی که این دسته گلها روی یک بند یا گردش قرار گرفتند و کل زمینه را پر کردند ، اینجا برخلاف نمونه های قبل که بیشتر درخت می دیدیم ,دسته گل ها خیلی شاخص هستند.

در اینجا طرح های افشان را بررسی می کنیم ، افشان ها شامل ۳ گونه می شود (سراسری ،یک دوم  و یک چهارم) که:

 اینجا یک نمونه ی افشان سراسری را میبینیم که در کرمان مرسوم بوده ,و اصطلاحا معروف به افشان های مشاهیر. از نظر تیپ شناسی نیز زیر مجموعه قالی های تصویری قرار میگیرد.حال قالی های تصویری چه ویژگی هایی دارند؟؟ در این نوع قالی ها معمولا چهره ی افراد مشهور بوده که در زمینه کار می شده است. در بسیاری از موارد یک شماره بغل هر شخص می گذاشتند و در حاشیه آن را معرفی می کردند. این مشاهیر گاهی شخصیت های تاریخی ,گاه داستانی و اساطیری بودند.(مثل شاهان معروف شاهنامه یا پهلوانان معروف) و گاهی هم در این نمونه قالی ها در آن واحد هم شخصیت های تاریخی هم شخصیت های اسطوره ای را میبینیم.

نمونه ای دیگر از افشان های سراسری که در نام گذاری میتوان آن را افشان دسته گلی نامید ، زیرا در زمینه با استفاده از دسته گل های متراکم و پر کار شده است ؛ این نوع دسته گلی ها در کرمان اصطلاحا معروفند به سبزیکار ، گاهی اوقات بعضی از بازاری ها به آن طرح حسن خانی هم می گویند (منسوب به حسن خان)

قالی افشان ، که در اینجا می بینید یک محور تقارن سراسری دارد در نتیجه جزء افشان های یک دوم محسوب میشود ,و زمینه ی کار که با استفاده از خوشه های ریز متراکم کار شده سبب میشود که آن را بندی دسته گلی بنامیم.

حال میرسیم به افشان یک چهارم، این فرش می شود افشان یک چهارم از نوع ساده ،به این دلیل که به جزء نقوش ختایی هیچ قاب یا گلدان یا فرم اساسی دیگری در زمینه نمی توان یافت ؛ طراح این طرح را جوری ساماندهی کرده که اگر رنگ داخل دسته گل های وسط را از رنگ زمینه متمایز کنیم قابلیت تبدیل شدن به طرح افشان ترنج دار یک چهارم را دارد.

آخرین نوع طرح هایی که در کرمان مرسوم است طرح های واگیره ای هستند. طرح های واگیره ای را به طور کلی می توان به ۳ تیپ تقسیم کرد: ۱.واگیره خیلی ریز و پر تکرار دارند.

بعد از آن نوع دوم واگیره ها هستند (کاری به نوع تکرار نداریم که اینها سر هم سوار ، جابه جایی یا آئینه ای هستند ,از نظر اندازه واگیره صحبت می کنیم) بعضی از این طرح های واگیره ای از نظر نوع تکرار و اندازه میتوان گفت تقریبا مناسب هستند مثل این نمونه:

یعنی واگیره نه خیلی ریز مثل نمونه قبل است و نه خیلی درشت مثل نمونه های بعدی

طرح واگیره ای که در اینجا داریم در وهله ی اول به نظر می رسد واگیره ای ریز دارد, اما زمانی که این کار را آنالیز کنیم متوجه میشویم که واگیره ی این فرش نسبتا بزرگ است درسته که داخل این واگیره با نقوش ریز پر شده اما خود واگیره از نظر مساحت فضای زیادی را اشغال می کند؛ حال آنکه چه موضوعی باعث شده در نگاه اول به نظر نرسد ؟؟ آن هوشمندی طراح است که با استفاده از عناصر ریز فضاهای داخلی واگیره ی بزرگ را شکسته که بدچشمی نکند.(البته اولین نمونه های این نوع طرح ها در دوره ی صفوی دیده شده است)

۲.نوع گردش ها:

به طور کلی در طراحی قالی کرمان از دو گردش استفاده میشود:

۱.گردش های اسپیرال(حلزونی) (که البته با سایر نقاط شهری باف تفاوت هایی دارد)

۲. شاخه های رقصان و آزاد

اینجا تصویری میبینیم از یک نمونه ی قالی کرمان با ترکیب لچک ترنج که آنالیز شده ی این طرح را در سمت چپ میبیند. 

همانطور که مشاهده میکنید گل و برگ ها حذف شده و فقط  گردش ها مانده است. اسپیرال ها در کرمان به دو شیوه کار می شود یا اسپیرال خیلی منظم و با قاعده درست مثل کار های اصفهان است یا نامنظم, که در نمونه های بعدی خواهیم دید.نکته ی بعد که باید دقت کنیم شاخه های فرعی است. و همانطور که مشاهده میکنید آزاد , رها و فارغ از هر نوع قید و بندی ترسیم شده اند.

این گردش ها نامنظم هستند, هرچند که اینها هم گردش های اسپیرال محسوب میشوند اما در مقایسه با نمونه ی قبل نامنظم تر است .این آزادی و بی قید و بندی جزء ویژگی های طراحی قالی کرمان است. حال آنکه در نوع حرکت گردش های زمینه و به طور کلی در کلیات  آزادی عمل بیشتری وجود دارد مثل نوع گردش ها و حرکت آنها در فضا که به وضوح قابل مشاهده است, اما در جزئیات است که بیشتر نظم هندسی رعایت می شود. 

این تصویر دیتیلی از یک طرح است که می توان اسپیرال کلی آن را تشخیص داد، 

آنالیز خطی همان طرح را می توانید ببینید که چقدر آزاد برخورد شده, یعنی در کنار یک اسپیرال بزرگ یک اسپیرال کوچیک تر قرار گرفته ، این تفاوت فاحش در اندازه چیزی است که در مکتب اصفهان اصلا پذیرفته شده نیست ولی در کرمان مرسوم است و ایرادی هم محسوب نمی شود .

نوع دوم شاخه ها ، شاخه های آزاد یا رقصان است که در این نمونه ی افشان آنالیز شده می توانید ببینید ،در زمینه ی قالی با استفاده از شاخه های آزاد و رقصان که از بخش های مختلف کار گرفته شده اند و از آنها  در قالب دسته گل یا شاخه هایی طولانی تر در زمینه حرکت کردند .

 حال اینکه روی این شاخه های تکراری هیچوقت گل های تکراری کار نمی شود و کاملا متنوع کار می شود ، تنوع فرم هست که باعث می شود که آن تکرار بیش از حد اصلا به چشم نیاید و خودش را نشان ندهد.

 ۳.انواع گل های مرسوم و روش طراحی آنها :

۱.خوشه های گل ریز و درشت(متقارن و نامتقارن)

 ۲.خوشه های برگ ریز

 ۳.گلهای پراکنده درشت(عباسی ها و گرد)

اینجا ببینید همان نکاتی که تا الان گفتیم خوشه گل هایی را میبینیم که دو طرف در ظاهر شبیه به هم هستند ولی نمی توانیم خط کش بگذاریم و بگوییم این محور تقارن است. 

 خوشه گل هایی را میبینیم که دو طرف در ظاهر شبیه به هم هستند ولی نمی توانیم خط کش بگذاریم و بگوییم این محور تقارن است ولی همانطور که مشاهده می کنید در دایره بزرگتر دسته گلی داریم که یک دوم کار شده است و از آنجایی که وقتی کار تکرار شود (این دسته گل هم تکرار می شود کامل تقارن دارد.)دسته گل های پایین تصویر یک دوم طراحی شده اند و محور تقارن دارند.(در آن واحد هم دسته گل های متقارن هم دسته گل های نامتقارن را داریم و همینطور گل های تک بزرگی که معادل شاه عباسی هستند).

 به نظمی که در دسته گل ها است و فضای خالی بند مرکزی که چطور با برگ ها پر شده است؛ دقت کنید. هرجا که فضای کافی وجود داشته از برگ استفاده کرده و هر جا که نداشته از تزئین زیادی استفاده نکرده است.

همانطور که اشاره کردیم این دسته گل ها همیشه دسته گل های ریز نیستند و گاهی اوقات دسته گل های درشتند مثل این سه نمونه؛ دسته گل هایی با سه گل نسبتا درشت در کنار دسته گل هایی که گلهای ریز دارند . پس همانطور که در سبک اصفهان گلهای درشت, گل های متوسط و گلهای ریز باید استفاده میشد در طراحی کرمان نیز باید از دسته گل های درشت ، متوسط و ریز استفاده شود.)

در اینجا یک نمونه ی شاخص را از دسته گل های متقارن می بینید که دارای محور تقارن ۴۵ درجه است(دسته گل ها در قالب فرم بته جقه یک طرف کار طراحی شدند و در سمت مقابل تکرار شده اند)

 این طرح نمونه بسیار خوبی از نظم حاکم بر جزئیات طراحی کرمان محسوب میشود.