انواع فرش دستباف

انواع فرش دستباف

مقدمه

 یکی از مشخصه های فرهنگی اجتماعی ایران ، آمیختگی عرصه های مختلف زندگی مردم  با وجوه کاربردی هنرهاست . در بسیاری از مناطق کهن این مرز و بوم ، با توجه به شرایط اقلیمی و بوم شناختی و فرهنگی همچنان تهیه و تولید آثار و فراورده های هنرهای صناعی ظهور و بروز داشته وبا وجود تهاجم ماشینی و ضربات تکنولوژی جدید و جایگزین های مدرن و کم توجهی های غیر قابل بخشش ، پایداری این گونه هنرهای اصیل را شاهد هستیم. یکی از برجسته ترین شاخص های هنر ملی که همچنان کاربرد های گوناگونی را حفظ نموده و پر جاذبه باقی مانده است قالی می باشد که آیینه تمام نمایی از فرهنگ و تمدن اسلامی و میراث گرانقدری از ایران باستانی است. اهمیت فرش علاوه بر عرصه های فرهنگی و هنری ، در صحنه های اجتماعی و اقتصادی نیز بر هیچکس پوشیده نیست ، به ویژه که به عنوان نخستین کالاهای صادراتی صنایع و غیرنفتی کشور و پر اشتغال ترین هنر بومی و پر تقاضا ترین کالای هنری کشور جایگاه ویژه ای در زندگی اقتصادی مردم و در نتیجه برنامه ریزی های دستگاه ها و مسئولان ذیربط دارد.قالی هم به نیاز زیستی بشر و هم بعد عاطفی و زیباشناختی و روانشناختی او را جوابگو است و چون نقش مهمی در اقتصاد دارد در مباحث اجتماعی و تعاملات سیاسی نیز جایگاه می یابد .از همه مهمتر اینکه از گذشته تا اکنون معرف فرهنگ و مدنیت ایرانیان در سطح جهانی بوده و به عنوان نماد فرهنگی ف هنری و صنعتی ایران در بین ملت ها شهرت داشته است.

تاریخچه فرش دستباف

فرش دستباف به عنوان یکی از کالاهای مهم صادراتی ,  از گذشته تا کنون اهمیت ویژه ای در زندگی انسان داشته است.

و ایران یکی از کشورهایی ست که قدمت قالی بافی در آن به زمان تهمورث یعنی نخستین خاندان پادشاهی که فردوسی به نام پیشدادیان ذکر کرده است , پیوند میخورد.

تعریف فرش دستباف

فرش واژه ای عربی است که در لغت به معنای گستردن و گستردنی است , ولی در اصطلاح به زیر اندازی گفته میشود که با دست یا ماشین بافته میشود , و به مواردی چون قالی و گلیم و گبه و…. اطلاق میشود . در نتیجه در یک تعریف کلی فرش دستباف به منسوجی کم و بیش ضخیم دستباف و معمولا منقوش که در بافت آن , رشته های پود را از میان تار ها میگذرانند و به عنوان فرش یا پرده یا برای پوشش مبل به کار می برند .

 انواع فرش دستباف

شاید بکار بردن انواع فرش دستباف به درستی حق مطلب را در مورد پیچیدگی این دستبافته ادا نکند از این رو میتوانیم به جای بکار بردن انواع فرش دستباف بگوییم طبقه بندی فرش دستباف براساس

۱.نوع مواد اولیه بکار برده شده

۲.نوع طرح و نقش

۳.و سیستم بافت

دسته بندی کرد.که در ادامه مختصر به توضیح هرکدام می پردازیم:

 انواع مواد اولیه در فرش دستباف

فرش دستباف متشکل از تار(چله) ,پود ,پرز(یا اصطلاحا خامه) است. که بسته به محل و سبک بافت از پنبه , ابریشم  ,  کرک , پشم ( گوسفند و در مواردی شتر)  استفاده می شود.

۱.فرش تمام ابریشم : از آنجا که از اسم آن مشخص و معلوم است تار و پرز ان هردو از ابریشم میباشد.

۲.فرش کف ابریشم: فرش هایی که زمینه ی آنها به جای استفاده از پشم یا کرک ابریشم بافته میشوند.

۳.فرش گل ابریشم: در اینجا برعکس مورد قبلی نقش ها و گل و بوته ها ابریشم بافته می شوند.لازم به ذکر است که بسته به طرح  و سلیقه تعداد گل های ابریشم کار شده میتوان کم یا زیاد باشد.

۴.فرش تمام پشمی: در این نمونه فرش دستباف تار(چله) , پود و پرز( خامه) از جنس پشمی میباشد اما این مدل فرش های دستباف بیشتر در مناطق عشایری رواج دارد و امروزه در فرش های دستباف شهری معمولا به جای استفاده از تار و پود پشم از چله و پود پنبه ای استفاده میکنند .

۵.فرش سوف: سوف بافی در فرش به این صورت انجام میشود که دو پود یکی ضخیم بدون ضرب و پود نازک رو ضرب کوبیده میشود. حال اگر طرح فرش یعنی فقط گل و برگ و قابها بافته شود به طوریکه زمینه ی فرش پود ضخیم و نازک( همان سوف) باشد فرش سوف نامیده میشود.

 انواع طرح و نقش فرش دستباف

 مورد دیگری که در طبقه بندی و خرید فرش دستباف بسیار حائز اهمیت است طرح و نقشه ی فرش می باشد که تاثیر بسزایی در زیبایی , قیمت و ارزشمندی آن دارد. در اینجا ما به بررسی برخی از پرکاربردترین طرح های حال حاضر می پردازیم:

لچک ترنج: شامل طرحی می شود که یک قاب میانی بزرگ در مرکز فرش  قرار می گیرد و اصطلاحا ترنج  نام دارد

که می تواند هر فرمی داشته باشد (دایره ، بیضی ، لوزی و یا هر فرم هندسی 

دیگر نکته مهم این است که , منظم باشد) و در چهار گوشه ی فرش چهار تا فرم مثلثی شکل قرار می گیرد یا چهار تا قاب مثلثی شکل که به اینها لچک می گوییم ؛هر طرحی که ساختار کلی آن به این شکل باشد  لچک ترنج محسوب میشود . و شامل زیر گونه های مختلف می شود که در یک تقسیم بندی

 کلی  به دو دسته ۱.کف ساده ۲.کف پر تقسیم بندی می کنند

کف ساده همانطور که از اسمش مشخص است یعنی فرشی که توی زمینه هیچ نقشی نداریم و فقط یک زمینه ساده دیده می شود یعنی در مرکز فرش فقط  ترنج قرار می گیرد و در چهار گوشه فرش لچک ها قرار میگیرند ؛ مابین اینها هیچ نقشی را نمی بینیم.

 لچک ترنج های کف پر زیرگونه های مختلف دارند ولی مهم ترین آنها شامل : ۱.دسته گلی ۲.خوشه ای ۳.شاه عباسی می باشد.

محرابی: طرح فرشی که در زمینه آن دو فرم مثلثیِ لچک مانند در بالای کار باشد محرابی نامیده میشود؛ و زمینه آن از اهمیت کمتری برخوردار است ، زیرا هر نقشی هم که در زمینه باشد روی  نام گذاری تغییری ایجاد نمی کند.

افشان: زیرگونه های افشان در یک نگاه کلی شامل افشان های ۱.سراسری ۲.یک دوم ۳.یک چهارم که اینها در واقع بر اساس نوع تقارن شکل گرفته اند از دیدگاه دیگر بعد از اینکه نوع تقارن مشخص شد از نظر نوع نقوشی که توی قالی استفاده شده اینها را در قالب افشان های ۱.ساده ۲.غیر ساده تقسیم بندی کرد. 

حال افشان ساده به چه معناست؟  افشانی که کل زمینه ی فرش با استفاده از همان گردش ها و نقوش پر شده باشد بدون اینکه از قاب یا ترنج یا هر فرم کلی دیگری به عنوان فرم کمکی توی زمینه  استفاده شده باشد

 افشان های غیر ساده می شود برعکس این یعنی آن دسته از افشان هایی که علاوه بر گردش های گل و برگ در زمینه از یک فرم دیگر مثل ترنج یا چند قاب توی زمینه استفاده شده باشد حتی گاهی فقط لچک داشته باشد و بقیه زمینه به شکل افشان ساده با گردش های گل و برگ ختایی پر شده باشد.

سیستم بافت فرش های دستباف

فرش های دستباف به عنوان ” زیر انداز ” در طول تاریخ با اسلوب های متفاوتی بافته شده است که هر کدام به جهت نوع متمایز بافت به نام هایی چون :نمد , بوریا , حصیر , گلیم , ورنی , مسند , زیلو , جاجیم , و در نوع پیشرفته ی آن قالی و قالیچه خوانده شده است .

اولین مرحله از بافت یک قالی چله کشی آن است که در واقع چارچوب و اساس کار بافت میباشد مثال آن در معماری مثل اسکلت بندی یک ساختمان میباشد , به دو روش  کلی فارسی و ترکی انجام میشود .در ادامه ی مطلب بیشتر به این موضوع خواهیم پرداخت.

در فرش دستباف ایران با سه دسته بندی روبرو هستیم :

 فرش دستباف عشایری : فرش های دستباف عشایری ساختاری کاملا هندسی دارند.  دارای نقش های خلوت و اشکال شکسته و هندسی با نقش هایی برگرفته از محیط  اطراف محل زندگی آنها بافته می شده و به دلیل نداشتن نقشه و ذهنی باف بودن , حیوانات ,  گیاهان به صورت کاملا انتزاعی نقش اندازی می شده است.

فرش دستباف روستایی: در فرش های روستایی میبینیم که نسبت به فرش های عشایری نقوش از حالت انتزاعی در آمده اما هنوز هم شکسته است و با این که نقش ها شبیه قالی های شهری باف است میبینیم که خیلی دقیق بافته نشده ؛ لازم به ذکر است که این نوع فرش نیز در موارد معدودی جز فرش های ذهنی باف به شمار می آید به این صورت که هر خانواده ای که به این حرفه مشغول است سه تا چهار نقش را مرتبا می بافته ؛ و فقط زمینه را تغییر میداده ؛ یا نقش را پر و خلوت میکرده ؛ که در نتیجه تکرار زیاد آن را به صورت ذهنی و از بَر می بافند.

 فرش دستباف شهری : در اینجا دیگر اثری از نقوش شکسته یافت نمیشود و طرح این فرش ها با نقوش دوار و اسپیرال ها پر میشود ؛ در اینجاست که ما این پیچیدگی و پر نقش ونگار شدن فرش دستباف را شاهد هستیم . حال آن که این نوع از فرش های دستباف دارای پنج سبک می باشد که هر کدام از نظر تیپ شناسی طرح و نقش , جهان بینی و فرهنگی که تحت تاثیر آن به وجود آمده اند متفاوت است و در مواردی هم نقاط مشترکی باهم دارند که در ادامه به آن می پردازیم:

این سبک ها عبارتند از:کرمان , اصفهان , کاشان , تبریز و مشهد و فرش باقی مناطق تلفیقی از این پنج سبک می باشد.

سبک های فرش دستباف:

کرمان(بیشتر بخوانید قالی کرمانو ۷ ویژگی مهم برای شناسایی آن)

اصفهان

کاشان

تبریز

مشهد